Hiszpania jest krajem o wyjątkowo bogatej różnorodności językowej, której korzenie sięgają stuleci. Wynika ona z historycznych, kulturowych i geograficznych uwarunkowań, które przyczyniły się do powstania wielu języków i dialektów na terytorium kraju. O hiszpańskim, który jest językiem urzędowym i językach współurzędowych (kataloński, baskijski, galicyjski, walencki i aranejski) pisałam tutaj. Natomiast mój ostatni artykuł mówił o języku gwizdanym, z którym można się spotkać na jednej z Wysp Kanaryjskich – La Gomera. W dzisiejszym wpisie opowiem o językach nieoficjalnych, które są chronione oraz najważniejszych dialektach w Hiszpanii. Mimo że dialekty te nie mają statusu prawnego, są nierozerwalnie związane z życiem mieszkańców poszczególnych regionów.
Języki nieoficjalne chronione
Język aragoński
Język aragoński (idioma aragonés) znany również jako fabla, podobnie jak inne języki romańskie, wywodzi się z łaciny. Jego początki sięgają średniowiecza, kiedy to posługiwano się nim na terenach dzisiejszej Aragonii. Język ten cieszył się wtedy dużym prestiżem i był używany zarówno w administracji, jak i w literaturze. Aragonia była wówczas potężnym królestwem, a jej język miał znaczący wpływ na sąsiednie regiony. Szacuje się, że obecnie aragońskim posługuje się około 8 788 do 12 000 osób, głównie na obszarach północno-wschodniej Aragonii (prowincja Huesca), gdzie ma on status języka własnego (lengua propia).
Według kryteriów Atlasu Języków Zagrożonych UNESCO aragoński uznawany jest za język zagrożony wyginięciem. W związku z tym, podejmowane są działania instytucjonalne oraz różnorodne inicjatywy mające na celu jego ochronę i promowanie. Organizacje takie jak Consello d’a Fabla Aragonesa aktywnie promują aragoński przez wydawanie książek, organizowanie wydarzeń kulturalnych oraz prowadzenie kampanii społecznych.
Jednym z głównych problemów dotyczących zachowania języka aragońskiego jest brak wystarczającego wsparcia ze strony władz regionalnych i krajowych. Pomimo deklaracji ochrony, finansowanie i zasoby są często ograniczone. Dodatkowo postępująca globalizacja i dominacja języka hiszpańskiego sprawiają, że młodsze pokolenia coraz rzadziej posługują się aragońskim, co stanowi poważne wyzwanie dla jego przetrwania.
Język asturleoński
Asturleoński (idioma asturleonés) obejmuje trzy języki, takie jak: asturyjski (asturiano lub inaczej bable), leoński (leonés) i mirandyjski (mirandés). Jest jednym z mniej znanych języków Półwyspu Iberyjskiego. Podobnie jak język aragoński, ma swoje źródło w średniowieczu, kiedy używało się go w regionie Asturii. Z biegiem czasu język ten ewoluował, a jego użycie zaczęło maleć, co było wynikiem dominacji języka kastylijskiego. Niemniej jednak asturleoński przetrwał do dziś, dzięki zaangażowaniu lokalnych społeczności i instytucji.
Język asturleoński można usłyszeć głównie w Asturii, północnej części Hiszpanii. Jego zasięg rozciąga się także na niektóre obszary prowincji Kastylia i León oraz zachodnią część Kantabrii, a także na region Miranda de Duero w Portugalii. Mimo że liczba aktywnych użytkowników języka asturleońskiego jest stosunkowo niewielka, nadal odgrywa on ważną rolę w tożsamości kulturowej regionu.
Kultura związana z językiem asturleońskim jest bardzo bogata i zróżnicowana. Głęboko zakorzenione są w tym języku tradycje, folklor, literatura oraz muzyka. W ostatnich latach zauważalny jest wzrost zainteresowania asturleońską literaturą i poezją, co przyczynia się do zachowania i popularyzacji tego języka. Organizowane są liczne festiwale, warsztaty oraz konkursy literackie, które promują język i kulturę asturleońską.
Obecny status społeczny i prawny języka asturleońskiego jest wynikiem wieloletnich starań organizacji takich jak Academia de la Llingua Asturiana. Oprócz działań na poziomie regionalnym istnieją również inicjatywy międzynarodowe mające na celu ochronę asturleońskiego. Współpraca z innymi regionami europejskimi, które również borykają się z problemem ochrony mniejszości językowych, pozwala na wymianę doświadczeń i wprowadzania najlepszych praktyk.
Języki chronione
Mimo że język asturleoński i aragoński nie są językami oficjalnymi, posiadają status języków chronionych. Oznacza to, że istnieją specjalne przepisy i inicjatywy mające na celu ich ochronę i promocję. Jest to istotne, ponieważ języki te stoją w obliczu zagrożenia wymarciem z powodu dominacji języka hiszpańskiego w życiu codziennym i edukacji. Ochrona tych języków pomaga zachować kulturową różnorodność i dziedzictwo regionów.
Najważniejsze dialekty języka hiszpańskiego
W Hiszpanii można usłyszeć mnóstwo dialektów i różnych akcentów, których nie sposób opisać w jednym artykule. Ta językowa różnorodność podkreśla bogactwo kulturowe kraju i stanowi ważny element jego tożsamości. Choć nie są oficjalnie chronione jak język aragoński i asturleoński, dialekty te mają ogromne znaczenie w codziennym życiu mieszkańców.
Dialekt andaluzyjski
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych dialektów w Hiszpanii jest andaluzyjski (dialecto andaluz), używany w regionie Andaluzji, na południu kraju. Stanowi nieodłączną część tamtejszej kultury. Dialekt andaluzyjski ma ciekawą historię, która odzwierciedla wpływy arabskie i romańskie. Wyróżnia się szeregiem unikalnych cech fonetycznych, leksykalnych i gramatycznych, które odróżniają go od standardowego hiszpańskiego (kastylijskiego).
Charakterystycznym elementem dialektu andaluzyjskiego jest jego fonetyka. Często spotykaną cechą jest aspiracja spółgłoski „s” na końcu sylab. W andaluzyjskim występuje też silna redukcja końcowych liter. Andaluzyjczycy skracają słowa. Warto podkreślić, że dialekt ten jest bardzo zróżnicowany i w każdej prowincji można spotkać się z innym sposobem mowy.
Pod względem leksykalnym, Andaluzja ma wiele regionalnych wyrazów, które nie są powszechnie używane w innych częściach Hiszpanii. Niektóre z nich to na przykład:
- Pisha – słowo często używane w prowincji Cádiz. To odpowiednik hiszpańskiego tío w znaczeniu potocznym. Zwrot jest żartobliwym zwróceniem się do przyjaciela lub kolegi. Co ciekawe, słowo pisha pochodzi od picha, co jest potocznym określeniem pene, czyli penisa.
- Sieso manío – określenie nudnej, antypatycznej osoby
- Miarma – wyrażenie to jest bardzo popularne w Sevilli. To tak, jakby powiedzieć mi alma („moja duszo”). Zwrot ten jest synonimem cariño („kochanie”) i używany jest jako miłe, uczuciowe zwrócenie się do drugiej osoby.
- Perita – przymiotnik używany w prowincji Malaga, określający coś ładnego lub fajnego.
Co to jest ceceo i seseo?
W dialekcie andaluzyjskim istnieją różne warianty wymowy znane jako ceceo i seseo. To dwa odmienne zjawiska fonetyczne, które dotyczą wymowy spółgłosek szczelinowych: „s”, „z” oraz liter „c” przed „e” i „i”.
Na poniższej mapce można zobaczyć regiony, w których występują te zjawiska:
Źródło: es.wikipedia.org
Ceceo
Ceceo pochodzi od czasownika cecear, który oznacza „seplenić”. Zjawisko ceceo polega na wymawianiu zarówno litery „s”, jak i spółgłoski „z” oraz „c” przed „e” i „i”, jako [θ] (dźwięk podobny do angielskiego 'th’ w słowie 'think’). Mówiąc inaczej, to sepleniący sposób mowy. Na przykład, słowa „silla” (krzesło), „cena” (kolacja), i „zapato” (but) są wymawiane z dźwiękiem [θ]. Wymawiane spółgłoski w każdym z tych wyrazów będą brzmieć podobnie, ale niekoniecznie identycznie.
Seseo
Seseo polega na wymawianiu liter „c” (przed „e” i „i”) oraz „z” jako [s]. W praktyce oznacza to, że nie ma rozróżnienia fonetycznego między tymi dźwiękami, wszystkie są wymawiane jako litera [s]. Na przykład słowa „cielo” (niebo), „cena” (kolacja), i „zapato” (but) są wymawiane z dźwiękiem [s].
W Hiszpanii, poza obszarami gdzie występuje seseo lub ceceo, standardem jest tzw. distinción, czyli rozróżnianie między [s] (dla „s”) i [θ] (dla „z” oraz „c” przed „e” i „i”). Na przykład w Madrycie „cielo” wymawia się z [θ], a „silla” z [s].
Dialekt kanaryjski
Dialekt kanaryjski (dialecto canario) wykazuje silne wpływy językowe z przeszłości, w tym z języka Guanczów, rdzennych mieszkańców Wysp Kanaryjskich. Sposób wymowy niektórych dźwięków w dialekcie kanaryjskim znacząco różni się od języka hiszpańskiego używanego na półwyspie. Na przykład litera „s” na końcu sylaby często jest opuszczana, co nadaje mowie specyficzny rytm. Warto wspomnieć, że na Wyspach Kanaryjskich powszechnie występuje wcześniej omówione zjawisko seseo.
Dialekt kanaryjski charakteryzuje się unikalnym słownictwem. Pod względem leksykalnym zawiera wiele zapożyczeń z języka portugalskiego oraz karaibskich dialektów hiszpańskiego. Oto przykłady wyrazów występujących w dialekcie kanaryjskim:
- Chacho – odpowiednik hiszpańskiego macho, używany zazwyczaj w celu zwrócenia uwagi lub wyrażenia zaskoczenia.
- Fisco, czyli „trochę”.
- Guachinche – rodzaj taniej restauracji.
- Guagua – „autobus”.
- Papas – „ziemniaki”.
Dialekt estremadurski
Dialekt estremadurski (dialecto extremeño), choć mniej znany niż inne hiszpańskie dialekty, stanowi integralną część tożsamości regionalnej i kulturowej mieszkańców Estremadury. Charakteryzuje się osobliwymi cechami językowymi, wynikającymi z długiej historii regionu oraz wpływów różnych języków i kultur. Jego specyfika przejawia się w fonetyce, morfologii i leksyce, które odróżniają estremadurski od innych dialektów hiszpańskich. Istnieją różnice w wymowie i słownictwie między północną i południową Estremadurą, co tworzy dodatkowe wariacje w dialekcie. Dialekt estremadurski zawiera zapożyczenia z języka portugalskiego ze względu na bliskość z Portugalią.
Dialekt murcjański
Dialekt murcjański (dialecto murciano) jest używany w regionie Murcji w południowo-wschodniej Hiszpanii. Najbardziej zauważalną cechą murcjańskiej mowy jest wpływ języka arabskiego, co jest wynikiem długotrwałej obecności Maurów w regionie. W dialekcie tym można znaleźć wiele słów o arabskim pochodzeniu.
Wyraźne są fonetyczne różnice między dialektem murcjańskim a standardowym hiszpańskim. Wymowa niektórych spółgłosek i samogłosek różni się, co nadaje murcjańskiej mowie specyficzny charakter. W dialekcie tym głoska „s” często jest wymawiana jako „z”. Ponadto końcowe „r” i „l” są często pomijane lub wymawiane bardzo słabo. Na przykład „comer” (jeść) może być wymawiane jako „comé”.
Na rozwój dialektu murcjańskiego istotny wpływ miała historia Murcji. Region ten był przez wieki skrzyżowaniem różnych kultur, w tym rzymskiej, wizygockiej i arabskiej. Każda z nich wnosiła swoje elementy językowe, które z czasem zostały zaadaptowane do lokalnej mowy.
Zakończenie
Hiszpania to kraj o niezwykłej różnorodności językowej i kulturowej. Poza hiszpańskim, który jest językiem urzędowym i najczęściej używanym oraz językami współurzędowymi, istnieją języki nieoficjalne oraz wiele dialektów, które są żywymi świadectwami historii, tradycji oraz tożsamości mieszkańców poszczególnych regionów. Oczywiście można spotkać się z innymi dialektami w Hiszpanii, niż opisane przeze mnie w artykule. Każdy z nich przypomina o historycznej i kulturowej mozaice, która kształtowała ten kraj przez wieki. Zrozumienie i docenienie tej różnorodności językowej pozwala lepiej poznać Hiszpanię w całej jej złożoności.
Mapa, którą użyłam w obrazku wyróżniającym artykułu, pochodzi ze strony www.ign.es (CC-BY 4.0).
